Een Engels landschapspark rond kasteel Stein

Jos Drubers - Stichting Erfgoed Stein
Detail Ferrariskaart 1771 – 1779. Archief Stichting Erfgoed Stein

Aan het eind van de 18de en het begin van de 19de eeuw wordt de Westerse cultuur sterk beïnvloed door de Romantiek. Deze wordt vooral gekenmerkt door de subjectieve beleving, het gevoel en de fantasie, en een hernieuwde belangstelling voor het verleden. Het is een reactie op het dominante rationalisme van de voorliggende periode.

Deze omwenteling vinden we ook terug in het landschap rondom kasteel Stein. Op de Ferrariskaart van 1771–1779 zien we ten westen van het kasteel een formele tuin, bestaande uit een centraal middelpunt met paden en perken in een stervorm. Ten zuiden hiervan ligt een omkaderd terrein, vermoedelijk een boomgaard. De Rietbeek stroomt tot voorbij de watermolen.

In 1828 verkrijgt het Luikse echtpaar DeJaer-Grisard het landgoed. Rond 1840 wordt door de weduwe het nieuwe landhuis annex kasteel in neoclassicistische stijl gebouwd. Zij laat een park aanleggen in Engelse landschapsstijl, waarin de ruïne is opgenomen. De ontwerper van het park is niet bekend.

Stijl

Deze landschapsstijl wordt vanaf eind 18de eeuw op grote schaal toegepast in parken en landgoederen. Ze wordt gekarakteriseerd door een schilderachtige opzet, een combinatie van openheid en beslotenheid, en verrassingselementen. De ideale landschapstuin heeft vloeiende natuurlijke vormen, golvende gazons, hoogteverschillen en slingerende paden. De wandelaar wordt bijzondere doorkijkjes geboden. Veel afwisseling in soorten planten, struiken en bomen. Ze zijn geplant in groepjes met op uitgekiende plekken grote, solitaire bomen. Zo ontstaat dieptewerking met mooie doorkijkjes, de zogenaamde zichtassen. Ook waterlopen en soms watervallen horen in het park. Vijvers worden slingerende waterpartijen, waarin het huis zich prachtig kan spiegelen. Maar de hand van de mens mag in het landschap niet meer herkenbaar zijn.

Een bijzondere toevoeging aan het landschap is een folly, letterlijk een ‘dwaasheid’: een romantisch schertsbouwwerk zonder echte functie. Het bouwwerk, zoals een ruïne, zet de wandelaar aan tot overpeinzingen over de vergankelijkheid en het verleden.

Kaart (1849) van het park rondom de kasteelruïne.  Archief Stichting Erfgoed Stein

Elementen

Alle hiervoor genoemde elementen van de Engelse landschapsstijl vinden en vonden we terug in het kasteelpark van Stein: diverse bomenlanen (een berken- en lindenlaan), (deels verdwenen) boomgroepen, (exotische) solitaire bomen (zoals de sequoia en de rode beuk), open grasvelden en bosperken, hoogteverschillen, en aangelegde paden op de motte, in het park en in het bosgedeelte. Waterstromen en in de gracht een (zwanen)eiland met een paviljoentje. De binnengracht is in de 19de eeuw gedempt en de met klimop begroeide ruïne kan langs de puttoren aan de oostzijde bereikt worden. De donjon wordt voorzien van een buitentrap en krijgt de functie van een belvédère: een uitkijkpunt met zichtlijnen richting Maastricht en Hasselt.

Herstel

Eeuwenoude bomen zijn in 1920 gesloopt door een houtspeculant, totdat in datzelfde jaar de regering een kapverbod ingestelde. Andere oude bomen zijn doodgegaan of omgewaaid. Hierdoor is minder variatie in boomsoorten ontstaan. Stichting het Limburgs Landschap (SLL), de huidige eigenaar van het kasteelpark en ruïne, heeft in 2021 de motte zodanig laten snoeien dat men vanuit het park weer volop zicht heeft op de ruïne. SLL heeft de intentie om in de komende jaren – voor zover dat financieel haalbaar is – 19de-eeuwse landschapselementen en meer boomvariatie terug te brengen in het kasteelpark.

In tegenstelling tot het kasteelpark in Elsloo, ook in Engelse landschapsstijl en in eigendom van het Limburgs Landschap, staat het kasteelpark van Stein niet onder bescherming van Monumentenzorg.