Geschiedenis kasteel

Een van de weinige historische monumenten die Stein nog rijk is, is ongetwijfeld de middeleeuwse burchtruïne die het Maasland domineert. Deze dertiende-eeuwse burcht heeft een bewogen leven achter de rug en is gedurende vele eeuwen als het ware “van hand tot hand gegaan”. Veel adellijke families hebben achtereenvolgens Kasteel Stein bewoond, totdat het in 1921 in het bezit kwam van de Missionarissen van het H. Hart, MSC. Die het kasteel vervolgens transformeerden in klooster en Missiehuis voor de opleiding van missionarissen, die over de halve wereld werden uitgezonden.

Na het vertrek van de paters heeft de Steinse burcht tenslotte een nieuwe en definitieve eigenaar gekregen, namelijk de Gemeente Stein. (Betekent dit overigens ook dat de Burgemeester van Stein kasteelheer wordt?)
De voorburcht biedt woonruimte aan bewoners die, evenals hun voorgangers, kennelijk ook worden aangetrokken door de rust en beslotenheid die het complex uitstraalt. Toen het Missiehuis en de burcht door de bouwwerkzaamheden en de conservering volop in de belangstelling stonden was het overigens verbazingwekkend te constateren hoe weinig Steindenaren in feite iets van de geschiedenis van de burcht weten. Door middel van een korte beschrijving willen wij in deze tekortkoming voorzien.

Het complex heeft in de loop van de eeuwen veel veranderingen ondergaan. Vooral de voorburcht was onderhevig aan de moderniseringsdrang van nieuwe bewoners en zal binnen afzienbare rtijd de meest rigoreuze gedaanteverandering ondergaan van zijn hele bestaan. Alleen zijn uiterlijk kan blijven getuigen van een lang en vaak roerig verleden.

Anders verging het de hoofdburcht die zich, ondanks een stiefmoederlijke behandeling door veel vroegere bewoners, overeind wist te houden en de Steinse bevolking er nog steeds aan herinnert dat Stein met de bouw van dit kasteel een vaste plaats in de geschiedschrijving verwierf. Het leek ons derhalve alleszins de moeite waard om over dit motte-, hoogte- en waterkasteel -een unieke burcht- kort terug te blikken naar de vroege historie van Stein.

De geschiedenis begint met de komst van Herman, Edele van Elsloo, die zich aan het begin van de 12de eeuw in Stein vestigde en als eerste Heer van Stein vermeld wordt. De burcht van Stein dateert uit het begin van de 13de eeuw, toen Stein ontstond als een zelfstandige heerlijkheid uit een vroeger Karolingisch koningsgoed onder soevereiniteit van een heer of baron.

Zowel ter bescherming en beveiliging van zijn gebied als ter erkenning van zijn opperheerschappij had de heerser behoefte aan een statussymbool. Dit was ook in Stein het geval. Kasteel Stein was echter geen onderdeel van een groter verdedigingsstelsel, zoals voor grotere gebieden vaak het geval was. Stein moest in moeilijke tijden zichzelf zien te redden. Anders dan doorgaans gebruikelijk was, lag de Steinse burcht buiten de woonkern. Daar was op grond van strategische overwegingen gekozen, namelijk om gebruik te kunnen maken van de natuurlijke verdedigingsmogelijkheden zoals hoogten en water.

Een ander kenmerk van Kasteel Stein is, dat het vanaf de oorsprong een dubbel kasteel is: een voorburcht -Benedenste Slot- en een hoofdburcht -ofwel Bovenste Slot.
De voorburcht aan de noordkant bestaat uit een vierkante toegangstoren waarin de katrollen van de vroegere ophaalbrug nog zichtbaar zijn. De in carré gebouwde lage voorgebouwen, links en rechts van de toren, waren in gebruik als personeelsgebouwen: dragonderverblijven, stallen en schuren. Bovendien omsluiten ze een rechthoekige binnenplaats.

Op de uiterste punt van de landtong tussen Maasdal en beekdal is de hoofdburcht gebouwd. Deze was door een tussengracht met een breedte van ongeveer 30 meter van de voorburcht gescheiden en vanaf de nederhof -de basse-cour- via een houten -deels ophaalbare- brug bereikbaar. Doordat de hoofdburcht gebouwd werd op een kunstmatig aangebrachte hoogte -een zogenaamde motte- verrees er in feite een hoogteburcht. Een eigenlijke hoogteburcht ligt meestal op steile rotsen - zoals ook in Valkenburg het geval is- en werd vaak omgeven door droge grachten waardoor de weerbaarheid werd vergroot.
Het Bovenste Slot van Kasteel Stein was echter omgeven door een gracht, die een extra beveiliging betekende en van de hoogteburcht teven een waterburcht maakte.De toegangspartij wordt gevormd door drie torens, die 12 meter boven het water uitstaken en waarvan de middentoren de toegangspoort omsluit.

De burcht bestond, behalve uit de eigenlijke verdedigingstoren (de Donjon) uit de woning van de burchtheer en zijn gezin (kelders, grote zaal en bakovens ) binnen een geheel door een ringmuur omsloten leefruimte. In die tijd moet het bastion voor de toen nog beperkte aanvalsmiddelen als onneembaar hebben gegolden. Met de Donjon als uitkijkpost kon men een eventuele vijand reeds van grote afstand zien naderen. Daarbij moet men wel bedenken dat het schootsveld niet werd belemmerd door een begroeiing zoals die er tegenwoordig is.
 Niettemin kan de burcht -en in het bijzonder de Donjon- ook nu nog dienstbaar zijn aan de gemeenschap. Behalve als een uniek en trots monument uit het verleden kan Kasteel Stein ook heden ten dage nog een beeldbepalend symbool zijn voor dát wat Stein in werkelijkheid is maar zich nooit of nauwelijks bewust is geweest:: een woon- en verblijfplaats, die zich vanuit de prehistorie heeft weten te handhaven en mede aan de basis staat van de beschaving en ontwikkeling van deze contreien.

De Donjon, als markant punt in het Maasland, kan elke bezoeker een prachtig uitzicht bieden op de schoonheid van de hele streek van Maastricht in het zuiden tot Maasbracht in het noorden.